1. Өгөдэй хаан байгаагүйсэн бол өнөөдрийн Монгол байхгүй байлаа
Тэмүүчин Чингис хаан Алтайн уулсын давж одохын өмнөхөн татар хатан: уул мэт бие чинь нурж одвоос Улс Сүлдийг чинь хэн захирах юм бэ гэхэд л зүүн Азид бүх өнгөт төрөл зүйлийн татаруудыг захирах үүргийг Тэмүүчин Чингис хаан өөрөө Өгөдэй-д олгосон юм. Хожмын маргаа гаргахгүйн тулд Зүчи болон Цагаадай хоёрыг байлцуулан баталгаажуулсан. Мөн Тулуйг дуудаж асуухад Тулуй: нэрэлсэн ахын дэргэд ойр зуурын тулаанд орж тусална гэсэн. Өнөөгийн дорнод монголчуудын төсөөлдөг шиг отгон хөвүүн хэзээ ч эцгийн гал голомт сахидаггүй юм. Тэгээд ч отгон бэр нь харь хүн байдаг учраас бүр ч горьдохын хэрэггүй л дээ. Яагаад гэвэл маш амархан Монгол төрт ёсны “хос ёс” отгон хөвүү, түүний удамд оногддоггүй. Тэр нь ахмад хөвүүд мөн ахмад гурван хөвүүний отгонд нь оноогддог. Тиймээс дорно зүгт Тэмүүчин Чингис хааны ариун гал голомт өвлөн хамгаалсан хүн Өгөдэй хаан бйасан, удамшин өвлөн хамгаалжээ. Харин Тулуйн хатан хар хэрэйд учраас түүнийг үхэнгүүт л Өгөдэй хаан шууд утгаар Тулуйн хойчсийн тулах цэг, тусгаар байдлын баталгаа болж байсан. Гэтэл, Тулуйн хойчис Өгөдэй хааны эсрэг хандаж, Өгөдэй хааныг үгүй болонгуут Хубилайн дайсагнал эхлэхэд Өгөдэй хааны хойчис Хэрлэнгийн Хөлөө арлаас Дөргөн нуур хүртэл ухарсан байдаг.
Эдүгэ цагт Өгөдэй хааны хойчсийг эсэргүүцэгчид Өгөдэй хааны хөвүүн Годан хааны албат боолд мөргөж байгаа нь маш том эмгэнэл юм. 1240 онд Годан хаан түвдийг захирч эхэлсэн бол эдүгэ түвдэд мөргөөд суух ямар байна. Өгөдэй хааны хойчсийг эсэргүүцээд эргээд мөргөх эвгүй бол тэдний боол зарц албатад мөргөх арай дээр санагдсан биз ээ. Германы нэрт Монголч Эрдэмтэн Хүтүл: Өгөдэй хаан байгаагүйсэн бол өнөөгийн Монгол Улс байхгүй байлаа гэдэг нь Өгөдэй хааны захирсан эзэмшил нутаг булаан дайрч ороод ирсэнг таньсан байдаг. Орчуны хар хэрэйдүүд Хэрлэнг өгсөж ийнхүү давшжээ. Өгөдэй хааны Өргөөг 2010 он сэргээж, Монгол Улсын Батлан хамгаалах Яамны Жанжин штабын бүрэлдхүүн, 500 цэргийн хамгаалтанд авч байж гал голомтыг нь бадраасан билээ.
2. Өгөдэй хаан удмаараа Зургаан давхраат цэнгэг усны орон зайг захирчээ
Өгөдэй хаан бол Тэмүүчин Чингис хааны гурав дугаар хөвгүүн, Өгөдэй хаан төв Азийн дорно зүгт зургаан давхраат цэнгэг усны оронг удмаараа эзэгнэн захирсан нэгэн мөн билээ. Өгөдэй хаан удмаараа дорно зүгт цэнгэг усны зургаан давхарга захирсан, Чухам л алтан мрь, мөнгөн морьдын нутгаас алтан мөнгөн Луу болоод алтан мөнгө Загасны оронг Өгөдэй хаан, түүнйи хатан, хөвүүд, бэрүүд эрэмбэлэгдэн захирсан нь үнэхээр дорнын түүхэнд давтагдашгүй.
3. Алтан Луу-гийн оронг захирагч Өгөдэй хаан
Зүүнгарын Хуурай мухарт Алтан зул болсон ариун газрын Алтан Луугийн оронг Өгөдэй хаан, түүний удам захирчээ. Ялангуяа Дөргөн нуурын адагт, 1212 онд Тэмүүчин Чингис хааны зарлигаар анхны балгасан хотын бүтээн байгуулалтыг эхлүүлжээ. Энэ бол Чинхай хот. Монгол оронд Кайнозойн эринд 17 газарт газрын гадарга язарч, дээд мант орчмоос 1000 хэм халуун бүлээн маагмын лаавын түрэлт явагдсан байдаг. Геологийн Шинжлэх ухаанд маш сайн судлагдсан эдгээр 17 маагмын лаавын түрэлтээс 8 дахь удаагийн тохиодол нь Зүүнгарын Хуурай мухарт Алтан зул болон үлджээ. Хамгийн сонирхолтой нь Өгөдэй хааны “амьд цагийн Хүрд” дуусах үед түүний дунд хатан Дөргөн хаанчлахдаа Дөргөн нуур, Чинхай хот орчимд Алтан Луу Орд улсын бодлого амжилттай хэрэгжүүлж чадсан. Чухамхүү, Дөргөн нуурын ай савыг сонирхон судалваас Шаргын говийн эхэнд, Хүйсийн говийн баруунтаад оршдог Дөргөн нуур Алтан Луугийн орны Дээрхийн орон байсан юм. Хамгийн сонирхолтой нь Чоно харайхын гол яг л Ромын долоон Довын дээр орших Мартын гол шиг дорнын түүхийг таслагч, хэрчигч, тавхлдагч гол Өгөдэй хаан ба Дөргөн хатан хоёрын хамгийн чухал Гео-Экологийн онцлог Газарзүйн байрлал юм. Ийнхүү, төв Азийн хамгийн зүүн зүгийн нуур, гол мөрний ай савын адаг Дөргөн нуур, Чоно харайхын гол орчимд байдаг. Эсрэг зүгт Завхан гол атираатан орж ирдэг шүү дээ. 1204 онд хятдын гур хан Жамух хар тэх алж махыг нь шарж идэх үед Тагнын нурууны мөс хайлж Таван салаа гол болон урсан орж ирэх үед Жамух тэрхүү Таван голын адагт баригдаж, таван албат нь эзэндээ халдсан гэж хороогдож, араас нь жамух үхлээ сонгосон нутгийн адаг йинхүү Дөргөн нуур орчимд төв Ази ба зүүн Азийн маш эртний зааг нутгийг таниулдаг. Чухам яагаад хятдын Ордост Өгөдэй хааны дараах үеийн Улс төрийн үйл хэрэг өрнөсөн бэ гэхээр Шар мөрөнг өгсөж Ордост Тулуйн хойчис ирсэн үе мөн Отгон тэнгэр уул орчимд санаархсан байдлыг шууд таниулдаг. Түүхчид Дөргөн хатан яг хаан юуны учир хэрхэн хаанчилсан талаар юу ч мэдэхгүй. Баримжаа бол Чинхай түшмэл ба Дөргөн хатны Улс төрийн түншлэл анхаарлын төв байсан. Чухам, Чунха түшмэл нь Чинхай хотын захирагч гэдгийг хэн ч тааварласангүй л дээ. Дөргөн хатан Чинхай хотын захирагчийг захирах бүрэн Эрхтэй. Учир нь Шаргын говийн Цагаан булгийн баруун эрэг дээр орших Чинхай хот бол Алтан Луу-гийн орныг хамгаалах үүрэгтэй 1212 онд баригдсан. Энэ нь 1210 оны цагаан морин жилийн хар бич жил Тэмүүчин Чинхай хотын бүтээн байгуулалтын талаар зарлиг гаргахдаа Алтан Луугийн орныг хамгаалах үүрэг оногдуулжээ.
4. Өгөдэй хаан бол зүүн Азид дорнын Наран гэрэлт, түмэн наст эрхэм хаан
Хара Хорум хотыг 1220 оны цагаан Луу-гийн оронг Өгөдэй хаан Тэмүүчин Чингис хааны Зарлигаар захирсан. Тиймээс, Өгөдэй хааны Түмэн амгалант Ордон бол дорнын хүслэнт Наран гэрэлт Түмэн наст хааны ордон байсан. Даанч үүнийг дорныхон өнөө ч ойлгох боломжгүй.
Яагаад гэхээр, дорныхон хятдын манжийн түвдийн Наран гэрэл Түмэн наст хаанд эртнээс мөргөж удамшсан итгэл үнэмшил нь одоо ч саад болдог. Өгөдэй хаан хятдын Сүн мужийг татвар төлөгч болгож чадсан. 1238 оны 4-р сард Сүн улсын нийслэл хотод хоёр улс хэлэлцээр хийж, түр найрамджээ. Энэ хэлэлцээрийн ёсоор Сүн улс Монгол улсад жил бүр 200.000 лан мөнгө, 200.000 хуй торго төлөх үүрэг хүлээлээ.
1239 онд Өгөдэй хаан хятдын Сүн мужийг Тулуйн эзэмшил газар нутаг болгон Хубилайд өгч, Сүн мужийн захирагчаар Хубилайг үлдээжээ. Хамгийн сонихолтой нь хятдын Сүн мужийн захирөагч Хубилай нь 1260 онд өөрийгөө хятдад хаан өргөмжлөн, хятдыгн цэрэг дагуулан Жанчхүүгийн давааг 1260 онд давж, Хара Хорум хотыг эзлэхээр зорьжээ. Хара Хорум хот-г хятдын зүгээс хятад цэргийн хүч хавсран эзлэн захирна гэдэг бол байж боломжгүй үйлдэл боловч үүнийг дорныхон хамгийн том бахархалаа болгожээ. Гэтэл, Хара Хорум хот бол цагаан Луугийн орон, Хара Хорум хотоос дөнгөж 30 км Орхон голыг уруудаад л хойт эрэг дээр мөхсөн хар уйгарын балгас, өмнөд эрэг дээр мөхсөн хөх хүргийн балгас бий арай жаахан доошилвоос Намаг нэрт Дов бий. Тэгэхээр, Хара Хорум хотыг хятдын Сүн мужийн захирагч Хубилай булаалдан захирах гэж оролдох шаардлагагүй. Учир нь Хубилай цагаан Луу-гийн орон Хара Хорум хот орших тэр л уртрагийн үргэлжилд хоёр ч хот барьж хаанчилсан. Хубилай, түүний хойчсийн хувьд Хара Хорум хот тэднйи Дээрхийн орон байсан. Гэхдээ Хара Хорум хотын Өгөдэй хааны Түмэн амгалант хот нь хятдын хүслэнт Түмэн жилийн Наран гэрэлт хот байсанг хэн ч дорноос таниагүй. Тийм дээ ч, Мин улсын цэрэг өөрсдийн хүслэнт дорнын Түмэн наст Наран гэрэлт хот Хара Хорум хотыг ирж галдан шатаагаад буцсан. Эдүгэ цагт, Орхоны Хара Хорум хотыг цаашид Улс төр-Эдийн засаг- Оюун санаа-Санхүүгийн дорнын төв байх боломжоо алдсан. Учир нь Хара Хорум хотын туурьт, Өгөдэй хааны Түмэн амгалант хотын суурин дээр түүний 64 гэрэлт багана бүрийг хэмхчин буталж ивж дэвсээр түүн дээр нь Тангадын Сүм хийдийг бүтээн байгуулж, яг тэндээс тангадын шашинг дэлгэрүүлжээ. Эдүгэ айл бүрийн хойморт, автомашин бүрийн бүхээгт ядоны хөрөнгө оруулалтаар орж ирсэн ТВ9 Тангад номын уншлага уянгалуулж байдаг. Энэ бол 1939 онд Халхын голоор манж го улсыг өмөөрч ирсэн япончуудын зөөлөн аргаар эзлэх бодлого хичээнгүйлэн хэрэгжүүлж байгаагийн гэрч юм. ТВ9 нь японы тусламжаар ар халхад тангад ном дэлгэрүүлэх үүрэгтэй, тодорхой цагт тогтмол тангад ном номлох үүрэгтэй. Ийнхүү, Өгөдэй хааны цагаан Луу-гийн орны Түмэн амгалант хотын суурь дээр тангадын шашны Сүм хийд дарж байх нь дорнын хамгийн чухал бахархал болчихоод байгаа. Үүгээр, дорнын түмэн жилийн Наран гэрэлт түүх дуусгавар болж байгаа. Хара Хорум хот нь Өгөдэй хааны цагаан морьт Түмэн амгалан хотын адаг нь бйасан учраас түүнийг дахин сэргэх боломжгүйн улмаас анхдагч шинэ бууринд нь 2020 оны 8-р сарын 17 нь Өгөдэй хааны Цагаан Морьт нутгийн Эв модны Мөнгөн модны нутаг шинэ Хара Хорум хотын бүтээн байгуулалтыг эхлүүлсэн.
5. Хэрлэнгийн Хөдөө Арал захирагч Өгөдэй хаан
Тэмүүчин Чингис хааны “амьд цагийн Хүрд” дуусах үед, тангад улс мөхсөн хойно Өгөдэй хаан Хэрлэнгийн Хөдөө аралд хаанчлан, 1235 онд Цагаадай хааны захиалга хүсэлтээр баруун зүгт ахмад хөвүүдийн яанд илгээх үүрэг хүлээсэн. Өгөдэй хаан зөвхөн ахмад хөвүүд баруун зүгт их аянд явдаг эртнйи өвгөдийн цэрэг дайны горимд хүндэтгэлтэй хандсан хүн. Ингээд, Өгөдэй хаан Хэрлэнгийн Хөдөө арлын баруу нутгийг Тэмүүчин Чингис хааны ахмад ач хөвүүн Бат захирах эрхийг олгожээ. Харин голын их цэргийг Гүюг хаан захирах Эрхийг олгосоно түүхтэй. Ийнхүү, Бат хааны Их цэрэг, Гүюг хааны Голын Их цэрэг Хэлэнгийн голын баруун эргээс өрнийг зоржээ. Чухам л Бодончар мунхагийн авааль эмээс төрсөн хоёр хөвүүний хойчис Алтан, Хунчир хоёр татартай байлдах үед олзонд шунаж саатсанг зэмлэн өнгөрүүлсэн ч тэд Тэмүүчин Чингис хааны ар гэр болох Хэрлэнгйин Хөдөө арлынханд халдаж байж “сайн эмээс хагацаж, битээгдэн үхсэн” билээ. Түүний дараа Тэмүүчин Чингис хаан Зүчи, Цагаадай хоёр тэдний дорныг хуваан захирах эрхийг өгсөн байдаг. Яг тэр нутаг Хэрлэнгийн баруун эрэгт хамаардаг.
Зүчи хааны оноолттой нутгийг ийнхүү Бат хаан хаанчилсан юм. Бат хааны яг энэ үйлдлийг танихгүй хүмүүс их байдаг юм. Хамгийн сонирхолтой нь ахмад гурван хөвүүдийн отгон бага болох Өгөдэй хаан өөрөө ахмад хөвүүдийн баруун зүгийн дайнд оролцоогүй юм. Хэрлэн голын адгаас хятдын нутагт цэнгэг усны тэлэлтийг Өгөдэй хаан хийх үед хамгийн ихээр сүйрсэн нутаг бол хятдын Орчун голын ай сав. Хар Хэрэйдийн харын бөө нар эсэргүүцэж РХалхын голын эхний халуун рашаан орчимд тахилга хийгээд шууд Орхоны хөндийд Шар-галзуутын гол үерлүүлж чадсан. Үүнийг сэрэмжлүүлэн “МНТ”-нд дурдсан байдаг. Өгөдэй хааны “хоолой өвдсөн” мэтээр. Ингээд Агуу Монголын түүх дорно зүгт Хөлөн нуурын ай савд яг л 1239 оны Халхын голын дайн шиг өрнөжээ. Хэрлэн голоор Өгөдэй хаан уруудаж, өөдөөс нь Халхын голоор хоёр салаалж хар Хэрэйдийн Жаха хамбын хоёр охины албат эсэргүүцжээ. Ийнхүү, Тулуйг “амьд цагйин Хүрд”-ээс хагацах үйлийг хар хэрэйдүүд Халхын голын тахилгаар хийсэн юм даа. Тиймээс, хар хэрэйдийн харын бөө бөөлбөл “алтан ургийн хүний амь нэхдэг” юм аа. Тэгээд худ нар нь Тулуйг алчихсан юм даа. Тэгээд Тулуйн ах Өгөдэйг эсэргүүцэж Сорхогтану хатан хүүхдүүдтэй өрсөлдөөд хятдын Сүн мужид нутаг заагджээ. Хар хэрэйдийн өвгөдийн нутаг хятдын Сүн мужид, эмгэдийн нутаг Хэбэйд байдаг юм шүү дээ.
6. Агуу Монголын дорнын дундад иргэн Улсын Өгөдэй хаан
Хэн нэгэнд эвгүй сонсогдож байвал өөрйигөө монгол хүн гэдэгт эргэлзээрэй. Учир нь Төрт ёсны Хувьсал мэддэгүйнх гэж ойлго. Тэмүүчин Чингис хааны авааль хатны таван хүүхдийн дунд хөвгүүн Өгөдэй хаан яг үнэндээ дорнын эртний түүхэнд дорнын “дундад иргэн улс”-ын мөн чанарыг таниулсан нэгэн болой. Энэ бол хятдыг захирагч хамгийн чухал Улс төрийн давуу чанар байсан юм. Өгөдэй хаан хятдын Алтан хааныг албат иргэдтэй нь “далайсан Илднйи дор мөхөөхдөө”: хятдын Алтан хаан хэн ч байсан миний зарц гэж тунхаглажээ. Үүгээр хятдыг өөрийн зарц улс гээд зарлачихсан. Тэгэхээр, хятдын түүх бйанга “тэнхлэгийн голд” эхэлдэг учраас яг тэнд тэднийг захирагч эзэн байж, хятад улсын 24 төрийн хаан хэн ч бйасан минйи зарц гэсэнг танигтун.
